111 godina od rođenja Velikana psihologije – Burrhus Frederic Skinner

B. F. Skinner, kako je skraćeno od njegovog punog imena, još je kao dijete uvijek nešto pravio. U pitanju su bili razni romobili, kolica sa upravljačem, sanke, klackalice, ljulje, klizaljke, praćke, lukovi, strijele. Uspio je i da napravi splav koji se mogao koristiti u plitkim jezerima, a od starog bojlera top koji je mogao da prebaci kuglu od paradajza i mrkve preko kuće, avion i razne zmajeve i limene propelere koji su mogli da se pošalju visoko u zrak natezanjem uzice za koju su bili zakačeni.

Zbog svega nabrojanog i ne iznenađuje činjenica da je danas poznat, između ostalog, po „Skinnerovoj kutiji“ u kojoj je, tada već kao profesionalac, a ne kao mladi istraživač, vršio eksperimente na životinjama. U početku su to uglavnom bili parcovi, da bi kroz vrijeme počeo sve više da eksperimentiše sa golubovima, zahvaljujući kojima je došao do nove vrste učenja (u odnosu na Pavlovljevo klasično uslovljavanje), zvano instrumentalno ili operantno učenje.

Međutim, Skinnerova kutija nije jedina ‘kutija’ po kojoj je on poznat. Neposredno prije rođenja drugog djeteta, njegova žena Yvonne Blue zamolila ga je da umjesto običnog krevetca napravi nešto bolje i drugačije za njihovo drugo dijete. Tada je napravio „Air-Crib“, kutiju za bebu od pleksiglasa, koja je trebala da olakša roditeljima brigu jer je u njoj podešena temperatura na optimalu.

Na taj način, mala Deborah mogla se osjećati komotnije, jer nije bila obučena dok je u navedenoj kutiji, nije bila razdražljiva zbog temperaturnih oscilacija, smanjena je mogućnost osipa i svraba, što je sve Skinner naveo u članku časopisa ‘Ladies Home Journal’, napisanog oktobra 1945. godine. Navedeni časopis objavio je članak, ali pod drugim imenom, Baby in box, čime je pokrenuta lavina glasina i kontraverze, jer su mnogi ovu inovaciju poistovjećivali sa njegovom drugom kutijom u kojoj je eksperimentisao sa životinjama.

Unatoč činjenici da je Skinner objasnio kako veći dio dana njegova ćerka provodi van kutije igrajući se i provodeći aktivnosti tipične za svako dijete i kako na taj način nije nipošto zapostavljena i zanemarena, podijeljenost među naučnicima i stanovništvom bila je ogromna.

Mnogo godina kasnije, 2004. godine, Lauren Slater je objavila knjigu pod nazivom 'Opening Skinner's Box: Great Psychology Experiments of the Twentieth Century', čime se ponovo pokrenula lavina glasina koja su ovaj put išla toliko daleko da su spominjane traume iz djetinjstva male Deborah, problematični adolescentni period, pa čak i to da je izvršila samoubistvo.

Iako je autorica odmah nakon objave knjige naglasila da glasine o samoubistvu ipak nisu tačne, u časopisu The Observer spomenula je njen nestanak, što je pročitala Deborah Buzan, tada već udata mlada umjetnica koja se bavila pisanjem, a sa mjestom prebivališta u Londonu. Isti taj mjesec, marta 2004. godine, putem časopisa The Guardian odgovorila je na članak i silne glasine, insistirajući da se prestanu širiti neistine o njoj i njenom ocu i objašnjavajući kako je proteklo njeno djetinjstvo, kako se sada osjeća nakon objavljene knjige, ističući da „nije luda ili mrtva“ kako su mnogi pisali, već je samo „jako ljuta“.

Osim ‘Skinnerove kutije’ i kontraverze oko ‘Air-Criba’, on je čuven po svom radikalnom bihejviorizmu, u sklopu kojeg je došao do instrumentalnog učenja, ali i po isticanju važnosti objektivnih, eksperimentalnih metoda kojima su se težila utvrditi osnovna načela ljudskog ponašanja.

Djetinjstvo, školovanje i profesionalni razvoj

Ali da se krene od početka.

Burrhus Frederic Skinner je rođen 20. marta 1904. godine u gradiću Susquehanna, Pennsylvania od oca Williama, lokalnog advokata, i majke Grace, domaćice. Prema njegovim riječima, Skinner je odrastao u toploj i stabilnoj porodici, sve zajedno sa dvije i po godine mlađim bratom Edwardom, koji je u 16. godini umro od cerebralne hemoragije, jedne vrste moždanog udara.

Još od malih nogu, pored zanimanja za pravljenje stvari, Skinner je želio da postane pisac, zbog čega upisuje Hamilton koledž, na kojem je 1926. godine diplomirao na engleskom jeziku. Bio je dio bratstva Lambda Chi Alpha te je pisao za školske novine, zbog kojih je imao problema jer se izjašnjavao kao ateista, što u tom periodu nije bilo socijalno poželjno. Jedva dočekavši da završi školu, a dobivši podršku od Roberta Frosta na konto 3 njegove pripovijetke koje je pohvalio, Skinner se odlučuje posvetiti pisanju narednih godinu dana. Preselio se u Scranton, a potom i u Greenwich Village, čuveno naselje u New Yorku poznato po nalazištu umjetnika. Pisanje mu i nije baš išlo od ruke, zbog čega ovaj period svoga života naziva mračnim periodom.

Međutim, New York mu je ipak donio nešto dobro. Dok je radio u jednoj maloj knjižari, pročitao je neka djela I. P. Pavlova i J. B. Watsona, nakon kojih je odlučio da odustane od karijere pisca i upiše psihologiju na Harvard univerzitetu. Skinner u suštini i nije bio privučen samom psihologijom koliko radom i razmišljanjem fiziologa Williama Croziera, koji je isticao da prava nauka ovisi o kontrolisanim eksperimentima više nego o opservacijama onoga što je predmet posmatranja. Zahvaljujući njemu, ali i tadašnjem univerzitetskom demonstratoru Fredu Kelleru, on pravi prototip onog što danas nazivamo ‘Skinnerova kutija’ te počinje da eksperimentiše, prvo sa parcovima, zatim i sa golubovima, provjeravajući takođe Pavlovljevo klasično uslovljavanje mjerenjem količine i brzine javljanja pljuvačke kod pasa i sl. Sve to radio je punih 5 godina u Crozierovoj laboratoriji po završetku školovanja na Harvardu 1931. godine, od kojih je zadnje 3 godine imao zvanje mlađeg saradnika, što je bilo najviše zvanje koje je mogao da stekne neki mladi naučnik na Harvardu.

1936. godine Skinner dobija prvo nastavničko mjesto i to na Univerzitetu u Minnesoti gdje ostaje narednih 9 godina formirajući sebe kao jednog od vodećih eksperimentalnih psihologa tog vremena. 1946. godine prelazi na Indiana Univerzitet gdje je godinu dana bio predsjednik odsjeka za psihologiju, poslije čega se vraća na Harvard Univerzitet gdje ostaje do kraja svog života.

Skinnerov bihejviorizam

Slijedeći J. B. Watsona, osnivača bihejviorističke psihologije, a prije njega i Pavlova i njegovo klasično uslovljavanje, Skinner je kroz eksperimente otišao korak dalje. On je smatrao da se ljudsko ponašanje u potpunosti može objasniti na osnovu okoline i da tu nema mjesta za tumačenja unutrašnjih stanja. Tek su neobihejvioristi uveli organizmičku varijablu, ali samo pod uslovom da se može operacionalno definisati ili da su takve da se mogu eksperimentalno provjeriti.

On je težio da utvrdi zakone i pravila po kojima okolina djeluje na čovjeka, odnosno po kojima je njegovo ponašanje determinisano okolinom. Skinner je ispitivao uzročno posljedičnu vezu (S-R veza, stimulus-reakcija veza), posmatrajući organizam kao ‘crnu kutiju’, kao ‘neotvoren organizam’. Da bi se ustanovile zakonitosti ljudskog ponašanja, prema njemu nije potrebno da se taj organizam ‘otvara’ i kako on to kaže ‘fiziologizira’.

Uz pomoć vremenskog slijeda i uzročno-posljedične veze on je objasnio i praznovjerje kao ponašanje koje se javlja na osnovu pogrešne pretpostavke o postojanju date veze tamo gdje je nema. Ono se temelji na slučajnom potkrepljenju i na slučajnoj ili prividnoj povezanosti između čina i posljedice koja se prenosi iz generacije u generaciju kao mit, magija, folklor i sl.

Instrumentalno učenje

Skinner smatra da je cjelokupno ponašanje čovjeka naučeno, a da su samo pojednostavljeni oblici ponašanja determinisani nasljeđem, a to su refleksi i neke jednostavne reakcije. Ti naučeni oblici ponašanja fleksibilni su i mogu se mijenjati i oblikovati klasičnim uslovljavanjem i instrumentalnim učenjem. Kod instrumentalnog učenja organizam je pokrenut nekom potrebom, dok se naučeno ponašanje koristi kao instrument za zadovoljavanje te potrebe.

Primjer je ‘Skinnerova kutija’ sa parcovima i golubovima koji su putem poluge dobijali hranu ako bi uradili ono što se od njih tražilo. Slično je i sa eksperimentom mačke u kavezu i komadom ribe van kaveza od E. Thorndikea. Prilikom vršenja eksperimenta, Skinner je koristio isključivo nagradu (potkrepljenje) kao podsticaj za postizanje željenog. On je smatrao da ono što važi za parcove i golubove važi i za ljude, samo što je kod ljudi zbog postojanja svijesti, mišljenja i jezika složenost nagrađivanja mnogo šira. Za kažnjavanje kaže da ono ne dovodi do zaboravljanja ili eliminacije nekog ponašanja, već do izbjegavanja istog. Thorndike je pored nagrađivanja koristio i kažnjavanje, iako je znao da je ono manje efikasno od nagrađivanja.

Skinnerov doprinos ogleda se i u psiholingvistici, pogotovo kod autistične djece, primjenom sukcesivne aproksimacije. Takođe i u pedagogiji primjenom programirane nastave.

Projekat ‘Golub’

Koliko je Skinner provodio vremena u laboratoriji sa golubovima i koliko je vjerovao da ih može naučiti ama baš sve, govori činjenica da je za vrijeme II svjetskog rata tražio sredstva od ‘Istraživačkog komiteta narodne odbrane’ da istrenira golubove da nose raketu i prepoznaju metu.

Iako su bili skeptični, za ideju je čak dobio 25 000 dolara. Međutim, 8. oktobra 1944. godine odbili su ga navodeći „da bi dalje čekanje ovog projekta ozbiljno moglo da uspori druge projekte koji su od veće važnosti za Komitet“. Iako su ga tada odbili, projekat ‘Golub’ je revitaliziran od strane vojske 1948. godine pod nazivom projekat ‘Orcon’, da bi se 1953. godine opet odbio zbog elektronskih sistema za navođenje koji su se počeli koristiti.

Njegova ljubav prema golubovima imala je i svoju publiku. Kada bi krenuo na predavanje, umjesto bilježaka poneo bi sa sobom goluba kojeg bi umjesto teoretisanja stavio ispred sebe i naučio upravo ono o čemu bi trebao da priča taj dan na nastavi. Umio je u 15 minuta da nauči goluba da pravi kolut naprijed ili da ovlada nekom gimnastičkom vještinom, da ga nauči da razlikuje Monetove radove od Picassovih itd. Studenti i drugi psiholozi koji su često prisustvovali njegovoj nastavi ostali bi zapanjeni.

Privatni život, publikacije i sljedbenici

Skinner se, prije nego što je objavio svoju prvu knjigu koja je ujedno i njegovo najznačajnije djelo, 1936. godine oženio sa Yvonne Blue, sa kojom je imao 2 ćerke, Julie (udato Vargas) i Deborah (udato Buzan). Starija ćerka je nastavila njegovim stopama postavši pedagoški psiholog, a sa mužem sociologom Ernestom Vargasom imala je 2 ćerke, Lisu i Justine, koje je takođe odgajala u ‘Air-cribu’. Oboje su svoje karijere proveli na West Virginia Univerzitetu. Starija ćerka je udata za ekonomistu Barrya Buzana, a završila je istoriju umjetnosti u Italiji, nakon čega se preselila u Englesku, gdje je nastavila da crta konje za koje kaže da ih je crtala od kada zna za sebe.

Dvije godine nakon bračnog zavjetovanja, Skinner počinje da objavljuje knjige i članke od kojih prvih ima oko 20, a drugih oko 200. Zajedno sa ostalim istraživačima u časopisima kao što su ‘Journal of Experimental Analysis of Behavior’ i ‘ Journal of Applied Analysis of Behavior’, Skinner je zabilježio ogromno znanje vezano za ljudsko ponašanje, a tiču se uglavnom eksperimenata sa jednim ispitanikom.

Takva vrsta eksperimenta nije tipična za tradicionalna statistička testiranja, gdje se traže statističke srednje vrijednosti nekog nepostojećeg prosječnog čovjeka/ispitanika. Ovo je vid posebnog eksperimenta gdje se direktno otkriva zakon realnog ponašanja realnog subjekta, jer zakon koji određuje ponašanje jednog organizma ujedno je i zakon koji vrijedi za ostale organizme.

S obzirom na to da nije uspio kao (romano)pisac, Skinner se često nazivao 'bihejviorističkim Proustom', pokušavajući na taj način da poveže svoju staru strast sa trenutnom. Ali, on je ipak uspijevao da utiče svojim djelima/člancima na pojedince, time stvarajući kritičnu masu, a između ostalog i sljedbenike, kao što su Nathan Azrin koji je čuven po svojoj ‘ekonomiji tokena‘, Norman Guttman koji je imao jednu od glavnih uloga validacije metoda instrumentalnog učenja, Richard Herrnstein koji je bio osnivač kvantitativne analize ponašanja itd.

Nekoliko dana prije nego što će umrijeti, 18. avgusta 1990. godine, iako je imao leukemiju, Skinner je i dalje pisao i radio, a u tom momentu dobio i nagradu za životno djelo od Američke psihološke asocijacije (APA). Za vrijeme života, takođe je dobio nagradu i E. L. Thorndikea, nacionalnu medalju za nauku i zlatnu medalju, nagradu za humanistu godine i nagradu za cjeloživotni doprinos psihologiji. 1973. godine, Skinner je bio jedan od potpisnika Humanističkog manifesta II.

U junu 2002. godine, Skinner je imenovan kao najuticajniji psiholog 20. vijeka.