William James – “pionir američke filozofije i psihologije”

‘Najveća svrha života je potrošiti ga na nešto što će nas nadživjeti‘ je parola po kojoj je William James živio, a njegova djela i ostavština nam dokazuju da je u tome uspio.

U pitanju je filozofska perspektiva pod nazivom radikalni empirizam, pragmatična doktrina koju je sam razvio. Iako nije preferirao podjelu psihologije na škole, on je osnivač funkcionalne psihologije, inspirisane Charles Darwinovom prirodnom selekcijom, a suprostavljene Wilhelm Wundtovom strukturalizmu koji je u SAD prenio Edward B. Titchener. Zaslužan je za teoriju o selfu, a nezavisno od Carl Langea, kreirao je teoriju o emocijama. Kroz sve njegove teorije i škole provlačila se i religija koju je zasebno iznio i kroz djela i radove.

Odrastanje, školovanje i bolest

William James je najstarije od petoro djece oca Henrya Jamesa Sr, bogoslova Swedenborg ‘nove crkve’, i majke Mary Walsh. Rođen je u New Yorku u ‘Astor House‘ hotelu što je bio odraz njihove moći i bogatstva. Na koji način su razmišljali, koliko su pridavali značaja edukaciji i kako su odgajali djecu, najviše govori činjenica da su se u dva navrata selili u Evropu (Geneva, Paris, Boulogne-sur-Mer) da bi se djeca tamo školovala i učila jezike. Iako je otac Henry želio da mladi William studira filozofiju i nauku, na kraju je pristao i dao odobrenje da upiše studij slikarstva. Njegova braća i sestra su se razvijali u drugim pravcima, pa je tako brat Henry postao čuveni pisac, sestra Alice je postala poznata po svojim dnevnicima, dok su se druga dva brata, Garth Wilkinson i Robertson, borili u američkom građanskom ratu poznatom još i kao secesionistički rat.

1858. godine, porodica James se vraća u Ameriku i seli u Newport, Rhode Island gdje je William studirao slikarstvo u studiju Williama Morrisa Hunta duže od godinu dana. S obzirom na novonastale finansijske porodične probleme, William se odlučuje da napusti slikarstvo i upiše nauku, konkretno hemiju. Ni nje se nije dugo držao te je naposlijetku, 1864. godine, upisao medicinu na Harvard Univerzitetu. Diplomirao je 1869. godine nakon čega je upao u ozbiljne zdravstvene probleme.

Iako je još kao dječak bolovao od raznih fizičkih oboljenja vezano za oči, leđa, stomak i kožu (bio je čak i ‘tone deaf‘), William se 1865. godine odlučuje da pauzira sa studiranjem i priključi ekspediciji profesora Louisa Agassiza na Amazon, odakle se vraća poslije 8 mjeseci zbog morske bolesti i boginja koje je dobio.

1867. godine opet je bio prinuđen da pauzira sa studiranjem zbog bolesti, nakon čeka odlazi u Francusku i Njemačku u potrazi za lijekom, ali i dodatnom edukacijom. Na tom putovanju upoznaje Hermanna von Helmholtza, počinje da čita filozofske i psihološke knjige kao što su Wundtove, Goetheove, Schillerove … te postaje iznimno zainteresovan za psihologiju. Vraća se u Ameriku, ali zdravstveno stanje mu se ne popravlja, uključujući i neurasteniju i depresiju koju su mu dijagnostifikovali. Po završetku studija razmišljao je i o suicidu, ali ga nikad nije pokušao realizovati.

Akademski razvoj i prva psihološka laboratorija u Americi

Nakon tri godine od diplomiranja, predsjednik Harvard Univerziteta poziva Williama da drži časove psihologije za koje on kaže:

„Prvobitno sam upisao studije medicine da bi bio fiziolog, ali sam zaljubljenički skliznuo u psihologiju i filozofiju. Nikada nisam učio filozofiju, a prve lekcije psihologije kojima sam prisustvovao su bile upravo one koje sam predavao.“

Od te 1872. godine pa u narednih 35, William je predavao: psihologiju, filozofiju, anatomiju i fiziologiju. Prozvan je prvim edukatorom psihologije u Americi i ocem američke psihologije.

Za prvu psihološku laboratoriju s pravom se imenuje Wundtova na Univerzitetu u Leipzigu 1879. godine. Međutim, pored nje, tih godina oformljene su još dvije u Americi: 1883. na John Hopkins Univerzitetu od strane Stanleya Halla, i 1875. na Harvard Univerzitetu od strane Williama Jamesa. Iako je Williamova laboratorija starija 4 godine od Wundtove i 8 od Hallove, ona nije proglašena za prvu svjetsku zato što je služila isključivo za nastavu i demonstracije, a ne i za eksperimentisanje.

Tih godina William je i dalje putovao, pogotovo u Evropu gdje je upoznao Wilhelma Wundta, Ewalda Heringa, Carl Stumpfa …

S obzirom na njegov ogromni uticaj, mnogi Williamovi studenti su nastavili svoj akademski razvoj u pravcu psihologije: Stanley Hall, Edward Thorndike, John Dewey … ali, bilo je i onih koji su završili na poziciji predsjednika kao što je Theodore Roosevelt.

William James je bio osnivač ‘američkog društva za psihička istraživanja’, organizacije posvećene parapsihologiji, te član ‘američke anti imperijalističke lige’ koja se protivila aneksiji Filipina.

Oženio sa Alice Gibbens 1878. godine, ženom koju je odredio njegov otac, sa kojom je imao 5 djece.

Funkcionalizam, emocije, self i radikalni empirizam kroz djela, škole i teorije

Još za vrijeme studiranja, William je pisao a njegovi radovi su publikovani u časopisima kao što su ‘North American Review’.

U svijetu psihologije najpoznatiji je po knjizi ‘Principi psihologije’ (1890) koja je ne samo tada bila opšte prihvaćena, nego se i danas koristi kao dio zvanične i bitne literature kada je u pitanju istorija psihologije. Međutim, neki su bili kritični prema načinu pisanja, pa je tako Wilhelm Wundt rekao: „To je književnost, lijepa ali nije psihologija.“ Unatoč kritici, dvije godine kasnije je objavio knjigu pod naslovom ‘Psihologija: kratki kurs’, koju su, pored ‘Principa psihologije’, studenti redovno koristili za nastavu.

Kao reakcija na strukturalizam, prvu školu psihologije, u Americi je pod okriljem Williama Jamesa nastao funkcionalizam koju je Wundt nazivao pukom književnoću, baš kao i njegovo već spomenuto kapitalno djelo. Nasuprot strukturalizmu koji se bazirao na elemente svijesti, funkcionalizam je više vodio računa o tome koja je svrha svijesti i ponašanja. Iako je postojao pokušaj na početku 20. vijeka da se ove dvije suprostavljene škole pomire, taj pokušaj je prošao bezuspješno, a njih je zamijenio bihejviorizam.

William je takođe poznat po James-Lange teoriji o porijeklu i prirodi emocija, jednoj od prvih takvih moderne psihologije. Ono što je interesantno je da su ova dva pojedinca, William James i Carl Lange, razvili je nezavisno jedan od drugog. Oni su isticali bitnost fiziološke promjene koja se javlja prva, a potom i emocije koja nastaje kada mozak primi informaciju iz nervnog sistema.

Pored funkcionalizma i emocija, William je poznat i po teoriji selfa koji je podijelio na ‘Me’ self i ‘I’ self. ‘Me’ self se odnosi na iskustva koja potiču od pojedinca, a dijeli se na materijalni, društveni i duhovni self, dok je ‘I’ self povezao sa umom, dijelom pojedinca koji misli.

U svijetu filozofije, William je značajan po pragmatizmu, pravcu koji je nastao u Americi koji potencira odnose između teorije i prakse, i radikalnom empirizmu koji predstavlja shvatanje da se univerzalni iskazi nauke direktno izvode iz iskustva. Sve to je William izneo u svom čuvenom djelu koje je posthumno objavljeno pod nazivom ‘Ogledi u radikalnom empirizmu’ (1912).

Važnost religije

Iako je od strane intelektualne elite često bio ismijavan zbog svoje naklonosti prema religiji jer ona predstavlja ‘sramni iracionalizam’, William se nije dao omesti te im je često objašnjavao upravo suprotno, njenu racionalnu stranu. Kao filozof otvorenog uma, želio je da približi religiju drugima uz adekvatno objašnjenje i pristup. Koliko je ona bila bitan dio njega i njegovih radova govori činjenica da je u velikom broju eseja i predavanja izlagao probleme religije, a skoro na kraju svake knjige posvećivao jedno poglavlje unatoč tematici koju je obrađivao.

Uz pomoć religije, William je pokušavao da stvori ‘potpuniju filozofiju’. On je smatrao da religija može da nadopuni i potpomogne ‘studije o ljudskoj prirodi’, kao što i studije mogu isto tako da znače za religiju. Kako on to i sam kaže: „Religija je krucijalno poglavlje u istoriji ljudskog egoizma.“

Čuveno djelo koje se direktno tiče i obrađuje religiju je ‘Vrste religioznog iskustva’ u kojem ispituje različite forme religije.

Koliko je William James pisao najbolje se vidi u iscrpnoj bibliografiji koju je sastavio John McDermott a obuhvata 47 stranica.

Čak i nakon penzionisanja januara 1907. godine, on je nastavio sa pisanjem pa tako objavio jednu od kontraverznijih knjiga tog vremena naziva ‘Pluralistički univerzum’. Međutim, ionako slabaš, zdravlje mu se još više pogoršalo. Zbog srčanih problema na proljeće 1910. godine otplovio je u Evropu u potrazi za lijekom. Lijek nije našao, a stanje se pogoršalo pa se u avgustu iste godine vratio i 26og tog mjeseca i umro u New Hampshireu kod kuće. Sahranjen je u porodičnoj grobnici Cambridge groblja u Massachusettsu.

Prema empirijskoj studiji Haggblooma koji je koristio 6 različitih kriterija, od citata do priznanja, William James je proglašen 14. najuticajnijim psihologom 20. vijeka.