Istraži Me istražite svijet psihologije
Ukoliko se odlučimo da napravimo anketu po ulicama grada, na pitanje o ‘nastanku’ Deda Mraza, većina će spomenuti Coca-Colu, većina će reći da je ona iskoristila tamo neki mit u svoje marketinške svrhe, i to bi bilo to. U tome leži pola istine.
U periodu od 3 godine, od 1863. do 1866. godine, čuveni američki karikaturista i ilustrator njemačkog porijekla, Thomas Nast, na inicijativu sedmičnog magazina Harper’s Weeklya preuzeo je na sebe zadatak da osmisli lik Deda Mraza. U početku je bio crno-bijelog izdanja, da bi s vremenom dobio smeđu, a potom i crvenu boju. Smatra se da je i mjesto življenja takođe Nastovo djelo, jer je na kraju svakog svog teksta vezano za Deda Mraza ostavljao njegov potpis ‘Santa Claussville, N.P’, gdje je N.P. označavalo Sjeverni pol (North Pole). Sam naziv Deda Mraza (Santa Clause) vrlo moguće da je preuzet od Nizozemskih doseljenika u Sjevernu Ameriku i njihovog Sinterklassa, koji označava Svetog Nikolu.
Popularizacija Deda Mraza putem Coca-Colinih reklama započeta je 1930ih godina, kada ga je američki karikaturista i ilustrator skandinavskog porijekla, Haddon Sundblom, doradio i plasirao na tržište pod sloganom ‘Thirst Knows No Season’ (‘Žeđ ne poznaje godišnja doba’). Sve do tada, Coca-Cola se dobro prodavala u toplim dijelovima godine kao rashladno piće. Uvođenjem lika Deda Mraza u svoju marketinšku kampanju, ne samo da je pospješila sopstvenu prodaju, već je i načinila kult od njega. Međutim, oni nisu bili prvi koji su koristili lik Deda Mraza u reklamne svrhe. Kompanija White Rock Beverages koristila ga je za prodaju kisele vode i slatkog pića od đumbira od 1915. pa sve do 1923. godine.
Prije nego što su Britanci zauzeli današnji New York, tadašnji Novi Amsterdam, u 17. vijeku, određena kultura i tradicija Nizozemaca prenešena je na ovaj kontinent. Smatra se da je tada i prihvaćen Sveti Nikola, kao zaštitnik i svetac grada, te da je kasnije iskorišten za stvaranje lika Deda Mraza. Ovome u prilog ide pjesma na početku, neznanog autora, a kasnije ustanovljenog Clementa Clarka Moora, pod nazivom ‘Posjeta Svetog Nikole’ ili danas još poznatija kao ‘Noć prije Božića’, objavljena 1823. godine.
Prema toj pjesmi, Sveti Nikola je bucmast i debeo, s okruglim stomakom koji se trese kao „puna zdjela želea kada se smije“. U njoj se takođe spominje vožnja sankama, pomoću kojih Sveti Nikola slijeće na krovove, ulazi kroz dimnjake i ostavlja poklone. Inače, Sveti Nikola Mirlikijski, poznat kao Nikola Čudotvorac, zaštitnik je djece i moreplovaca. Čuven je po svojim poklonima sirotinji, a pogotovo po predanju prema kojem je pomogao samohranom ocu da izbavi svoje tri ćerke od gladi i prodaje u roblje. Prema jednoj legendi, on je ubacio vreću sa zlatnicima kroz prozor, dok je prema drugoj, tu istu vreću ubacio kroz dimnjak, a zlatnici su upali u čarape koje su se na kaminu sušile. Odatle vodi tradicija ostavljanja čarapa ili čizama na kaminu, a u iste Sveti Nikola stavlja djeci slatkiše. Slavi se na dan kada je preminuo, 06. decembra prema julijanskom, a 19. decembra prema gregorijanskom kalendaru.
Pored Svetog Nikole, vizuelni identitet, kao i sam karakter Deda Mraza, nastao je i preuzimanjem karakteristika germansko-nordijskog paganskog boga Odina. Prema predanjima koja su sakupljena u čuvene dvije knjige s Islanda, pod nazivom Poetska Eda i Prozna Eda u 13. vijeku, Odin se opisuje kako jaše osmonogog konja po imenu Sleipnir, koji može da preskoči velike razdaljine, što se može porediti sa Deda Mrazovim sobovima. On je takođe imao bradu, šešir i koplje, kao i torbu koju nose njegove sluge da bi uhvatile nestašnu djecu.
Sve te karakteristike iskorištene su za kreiranje lika Deda Mraza, uključujući i pjesme koje djeca recituju za vrijeme praznika, a koje su posvećene Odinu, koji, između ostalog, slovi i za boga poezije. Prema Phyllis Siefkeru, djeca bi u svojim čizmama ili čarapama ostavljala šargarepu, slamu ili šećer za Sleipnira, a za to bi ih Odin nagradio slatkišima i poklonima.
Pored navedenih, i mnogi drugi paganski običaji Germana sastavni su dio prazničnog duha, kao što su posluživanje božićne šunke, novogodišnja jelka …
Deda mraz u različitim kulturama
Na prostoru bivše Jugoslavije opšte je prihvaćen termin Deda Mraz kao Santa Clausea, koji posjeduje sve karakteristike komercijalnog Deda Mraza. Jedini je izuzetak Srbija, koja gaji i kult Božić Bate, koji se vizuelno razlikuje jer je obučen u tradicionalnu odjeću: šubara, gunj, čakšire, vunene čarape, opanci itd, a u vreći nosi, između ostalog, i drvene igračke, suve šljive, orahe i slično. Božić Batu najčešće bi glumio najstariji domaćin iz porodice, koji bi dolazio spolja, kroz snijeg, batajući se, odakle je dobio i naziv.
U Nizozemskoj i Belgiji, Deda Mraz je Sveti Nikola, koji ima svoje pomoćnike, Crne Petre, koji se umjesto njega penju na krovove kuća i spuštaju niz dimnjake da bi ostavili djeci poklone. Zato su obučeni u crno i garavi po licu te nose alat za čišćenje dimnjaka, platnenu torbu i granu breze. Kao i kada se ugleda dimnjačar, ugledati njih donosi sreću.
U Alpima se održala tradicija Krampusa, pratioca Svetog Nikole, koji predstavlja demona koji grdi i plaši nevaljalu djecu. Dvije sedmice prije Božića, posebno 05. decembra, mladići bi se oblačili u kostime Krampusa i plašili djecu zarđalim okovima i zvonima. Na licu bi imali drvenu masku, dok bi na glavi nosili rogove.
U Italiji, preteča je Deda Mraza vještica Befana, koja leti na svojoj metli i obilazi kuće i dobroj djeci dijeli poklone. Onima koji su bili nevaljali, davala je komad uglja ili pepeo za kaznu. Sva je poderana, crna i garava, jer se spušta niz dimnjak. Vrlo je moguće da je upravo to ta vještica kojom su se nekad kod nas plašila djeca, čuvena babaroga, iako, sudeći po ovom mitu, ona nije samo loša, već i dobra. Neka djeca vjeruju da je Befana žena Deda Mraza i da, za razliku od njega, živi na Južnom polu. Onda kada on ne može da stigne da ispuni sve dječje želje, ona pokušava da mu pomogne.
U Rusiji, Ded Moroz, kako se na ruskom zove Deda Mraz, izvorno je bio zao, donosio je zimu te je volio da zaleđuje ljude. Takođe je otimao djecu i odnosio ih u svom velikom džaku. Da bi dobili svoju djecu nazad, roditelji su morali da mu daju poklone. Međutim, pod uticajem hrišćanstva i nizozemskog Sinterklassa, Deda Mraz postao je dobar te je počeo da daje poklone dobroj djeci. Umjesto uglja koji je ranije davao nevaljaloj djeci, sada im je simbolično davao crne slatkiše, nešto kao Negro, i to sve zajedno sa svojom pratiljom Snjeguročkom. Ona je obično lijepa plava djevojka s pletenicama ili dobra djevojčica koja predstavlja njegovu unuku. Osim crvenu, Deda Mraz ponekad nosi i plavu odjeću, živi negdje na Sjeveru ili u Sibiru, a umjesto sobova, njegove sanke vuku konji, tzv. ruska trojka.
Pored navedenih, zanimljiv je i grčki Deda Mraz koji se naziva Agios Vasilis. On je dobar i ljubazan čovjek koji dolazi iz Male Azije i djeci donosi poklone, pomaže siromašnima, bolesnima itd. Sveti Vasilije je visok, stasit, s gustom crnom bradom i crnim prodornim očima.
U zavisnosti od zemlje do zemlje, Deda Mraz nosi različite nazive pa se tako u Mađarskoj zove Mikulaš, u Njemačkoj Weihnachtsmann, u Italiji Babbo Natale, u Španiji Papa Noel, u Francuskoj Pere Noel itd.
Deda Mraz danas
U današnjoj američkoj verziji, Deda Mrazove sanke vuče 9 sobova, a najčešći su od njih : Dasher (najbrži), Dancer (plesač), Prancer (brz zadnjim nogama), Vixen (polarna lisica), Comet (kometa), Cupid (kupidon), Donner (grom), Blitzen (munja) i najpoznatiji od njih, Rudolph (sob sa svjetlećim crvenim nosom).
Za Amerikance, Deda Mraz živi na Sjevernom polu. Na Aljasci postoji grad North Pole od kojeg je načinjena turistička atrakcija, poznata kao ‘Deda Mrazova kuća’, a čiji poštanski kod 99705 SAD koristi kao promotivni poštanski kod Deda Mraza. Mnoge države tvrde da Deda Mraz živi unutar granica njihove zemlje, pa tako za Norvežane on živi u Drobaku, za Dance na Grenlandu, za Ruse u Velikom Ustjugu itd. Međutim, opšte je prihvaćeno da on ipak živi u Finskoj, i to u Laponiji. U njenom glavnom gradu Rovaniemi, nalazi se Deda Mrazovo selo, kao i njegova kancelarija i pošta u koju stižu hiljade pisama djece iz cijelog svijeta.
Ono što je zanimljivo jest titula najbogatijeg fiktivnog lika, koju je nosio do 2005. godine, prema Forbes magazinu. Ovaj magazin svake godine bira 15 najbogatijih ljudi iz domena fikcije, bili oni dio mitologije ili neke priče. Međutim, 2006. godine odlučili su izbaciti Deda Mraza sa svoje liste, zato što su dobili ogroman broj pisama ljutite djece koja su tvrdila da Deda Mraz postoji. Kako kažu „Mi nemamo sumnje u kontraverze povodom postojanja Deda Mraza, ali nakon uzimanja u obzir fizičkih dokaza – igračaka, mlijeka, kolačića – smatrali smo da je sigurnije da ga uklonimo s liste“.
